mercoledì 8 agosto 2012

Pri "fidinda" e simila kazi


Kara lekteri,

ica sendajo esas respondo a la mesajo n. 11578 di la forumo “IdoCatalaOccitan”, quan vi povas lektar sub ica respondo.

Ante omno, me dicez ke la vorto “fidinda”, segun nia gramatiko KGD, esas tote korekta.

La dubiti venis de nekongruajo inter la gramatiko e la vortaro da Dyer, qua, evidente sub l’influo di nia lingui nacionala, enrejistras la verbo “fidar” kom verbo netransitiva, en realeso erorante, ni audacez dicar lo; fakte la nekongruajo esas en la vortaro ipsa, qua, pos l’indiko di netransitiveso, enrejistras la derivuro “fidinda”.

To duktis pensar ke la sufixo -ind- esas uzebla anke kun verbi netransitiva, e do on komencis dubitar o mem kontestar la regulo qua postulas l’uzo di -ind- ed anke di -ebl- ed -end- nur kun verbi transitiva. Ta regulo di la KGD esas en la parto explikanta la sufixo -ind-, en qua on lektas:

Remarkez bone, ke em, er, iv (videz ica) havas senco aktiva, ma ebl, end, ind senco pasiva. Do la tri lasta ne darfas aplikesar a verbi netransitiva.

Or, ica postulo esas tote justifikinda e logikala, nam -ebl- signifikas qua povas esar …ata, -end- signifikas qua devas esar …ata ed -ind- signifikas qua meritas esar …ata: do omna tri havas senco pasiva, e ne esus logikala uzar li kun verbi netransitiva, qui ne havas formo pasiva.

La KGD ipsa uzas plurafoye la vorti “fidinda”, “ridinda” e “dubebla” (nun “dubitebla”). Tamen la KGD esas tote koheranta kun su ipsa, nam to omna esas en konkordo kun l’importanta regulo pri la transitiveso di la verbi, qua ne darfas esas ignorata nek neglijata. Ol esas expozata detaloze en la paragrafo n. 45, qua trovesas en la chapitro di la verbi. Me transskribas hike la paragrafo integre:

45. — Malgre l'exemplo di lingui nacionala (qui agas pri la transitiveso dil verbi deskonkorde ed arbitrie) verbo esas transitiva en Ido, se ol expresas faco, ago povanta atingar direte ula objekto : dankar, mokar, nocar, obediar, repugnar ulu, nam vere e logike ulu povas esar direte l'objekto dil danko, dil moko, noco, obedio, repugno. Ico nekontesteble pruvesas dal fakto, ke l'objekto povas divenar la subjekto en voco pasiva : Dankez Deo, Deo esez dankata o Deo dankesez; il mokis ta povrulo, ta povrulo esis mokata o mokesis da ilu; el nocas vu, vu esos nocata o nocesos da elu; fine la filio obediis la matro, la matro esis obediata dal filio; ta procedo repugnas me, me esas repugnata o repugnesas da ta procedo.
Konseque, esas netransitiva en Ido nur la verbi qui logike, nature, quale naskar e mortar ne povas havar « objekto » (komplemento direta).
Restar, sejornar, repozar, kreskar, dekadar, degenerar, falar, irar, marchar, venar, arivar, departar, exemple, ne esas transitiva, ma tre certe netransitiva. En ica lasta verbi, la subjekto facas la ago totsame kam en verbo transitiva : en venar, arivar, kreskar la subjekto agas, quale en la transitivi frapar, donar, lektar; ma en li, netransitiva, nul « objekto » povas existar, nul « objekto » povas recevar la ago dil subjekto; ol restas en lu : on ne dicas venar ulu, arivar ulu, kreskar ulu, quale on dicas : frapar ulu, donar ulo, lektar ulo. Konseque la netransitiva nultempe darfas havar participo pasiva. Do nultempe dicez : venata, venita o venota; arivata, arivita, arivota; kreskata, kreskita o kreskota, ma nur, segun la kazo : venanta, veninta, venonta; arivanta, arivinta, arivonta; kreskanta, kreskinta, kreskonta. E tale pri omna verbo netransitiva. Cetere, merkez e memorez bone, ke nul formo pasiva darfas donesar en Ido a verbo netranstiva.


Nu, esas ne-negebla ke la verbo “fidar” ed anke la verbo “dubitar” e mem “ridar” povas ya havar objekto, nam singlu de oli expresas ago qua certe povas atingar ol direte, segun la logiko. Ni ne obliviez ke Ido esas linguo logikala, qua ne imitas la lingui naturala kande lia uzi esas nelogikala; en Ido on havas komplemento direta simple kande l’ago dil verbo povas vere e logike atingar direte ula objekto, ulu od ulo. Tala verbi esas logike transitiva, mem se en la lingui nacionala li ne esas lo. La verbi en Ido esas netransitiva nur kande oli nature ne povas havar “objekto”, quale on klarigas en la supera paragrafo di la KGD, en la parto centrala.

La lexikografi ne darfas ignorar ica grava regulo di la gramatiko, qua anke mantenas la linguo tre logikala. Do evidente l’indiko en la vortaro da Dyer di netransitiveso pri tala verbi ne esas aceptebla, nam ta indiko esas kontre la citita regulo e, pluse, la vortaro ipsa reale aplikas ta regulo kande ol montras la vorti “fidinda”, “dubinda” (= “dubitinda”), “dubebla” (= “dubitebla”), “ridinda”.
Yes, quale me ja skribis supere, mem la verbo “ridar” esas transitiva: ulu od ulo povas esar direte l’objekto di la rido, e lu esas do “ridinda”.
On darfas dicar sive pensar pri ulo sive pensar ulo, nam la verbo “pensar” esas mixita (netransitiva e transitiva);
nu, analoge on darfas dicar sive ridar pri ulu sive ridar ulu direte, e tale esas naturala konsequajo la vorto “ridinda”, quan la vortaro da Dyer enrejistras ne sola, ma mem kun amaso de plusa derivuri, qui konfirmas ol: “ridind(ul)o”, “ridindajo”, “ridindeso”, “ridindigar”.
Lo sama dicesez anke pri “dubitar”: dubitar pri ulo o dubitar ulo, quo, pro to, esas “dubitinda” o “dubitebla”; fakte anke ca vorto esas tre uzata en Idia, maxim ofte en la formo adverbala negala “nedubiteble”.

Do cafoye la KGD montras su koheranta e furnisas a ni la necesa instrumenti por klare solvar la questiono, e por identifikar l’eroro aperceptante ube ol esas.

Kordiale,

Tiberio

Partaka skribabis:

Hola, Robert!

Segun semblo, ne nur la verbo ne-transitiva "fidar" darfas esar uzata tale, ma anke plu multa verbi ne-transitiva qual "ridar, shamar, lamentar" (ridinda, shaminda, lamentinda), edc.

Me ne savas kad existas ula konkreta regulo por saveskar kande' tal uzo esas posibla e korekta, e kande' no, ma me preferas agar segun komuna senso kam aceptar literale lo priskribita en KGD.

Pri "fidebla", me nul-tempe uzas tal formo, pro ke me sentas, ke "fidinda" esas plu bona por lo sama; e kande ne, ni havas "sekura".

Me pensas ke ca grava temo, forsan, meritos l'intereso ed studio da nia kara lingual sekretario, Tiberio, ilqua, meajudike, kapablesas adminime konjektar omno relatanta la sufixo -ind, ed il povus publikigar maxim interesiva mesajo, sive hike, sive en Linguolisto, sive amba-loke, sive en ilua lektinda blogo, nome "Prilingua Letraro".

Ni omna eroras, e ni omna lernas. Standez bone!


* * * * * * * *
p a r t a k a
* * * * * * * *

giovedì 29 marzo 2012

Pri la diftongi

(Exegezo di la KGD)

Kara lekteri,

ica-foye l’exegezo esis kelke plu harda kam la preiranta, nam me mustis komparar plura texti por inferar l’intenco da la skribinto.

En ica sendajo me citos texti ek la SIL (Suplementa Ido-Lexiko) da Gonçalo Neves, la KGD (Kompleta Gramatiko Detaloza) da Louis de Beaufront e l’AIL (An International Language) da Otto Jespersen, ca lasta skribita en l’Angla, ma me prizentos a vi la texti pos tradukar li ad Ido. An International Language esas verko pri la linguo Novial, konstruktita dal autoro di la verko Otto Jespersen pos la konstrukto di Ido. Tamen ol kontenas remarkinda analogaji kun Ido e kun la KGD, qui helpas lumizar la *situaciono pri lo serchata. Ta verko editesis en la yaro 1928, t. e. nur tri yari pos l’edito di la KGD, e skribesis da un de la kompozinti di la historiala Komitato dil 1907 qua laboradis por Ido.

Me introduktas la temo di ca sercho per raportar texto ek la SIL, qua esas la komenco di la chapitro 6 di la prefaco, titulizita Rebela diftongi:

La lektero certe remarkos ke en defini me uzas la vorti *fayro e *veyno vice la tradicionala (ed oficala) fairo e veino, e ke me propozas non nova vorti en qui y sequesas da konsonanto, kontre la tilnuna kustumo. Pro quo? Simple pro ke la ortografio fairo ne reflektas la reala pronunco en Ido (28). On ya pronuncas ol kom bisilabo (fay-ro), do oportas skribe distingar ol de naiva, qua naturale pronuncesas kom trisilabo. [...]

Me citas anke la noto 28, nam lo esas oportuna:

Pronunco facile konstatebla dum Ido-renkontri, ed indikita anke en du importanta Esperanto-verki: Eseo pri Ido (p. 18) da Tazio Carlevaro (olim aktiva Idisto, qua partoprenis plura renkontri e parolis Ido fluante) ed Ido, unu jarcenton poste (p. 22) da André Cherpillod (konocata filologo e poligloto, qua publikigis plura interesanta Ido-artikli en Progreso, multa yari ante nun, quankam il nultempe esis Idisto).

Me ne posedas la verki quin Gonçalo mencionas, ma me konfesas ke me mem ne serchis oli, nam me havas nula motivo dubitar pri lo mencionita da il, serioza e kompetenta studiisto e linguisto.
Pluse, tala pronunco esas konstatebla anke en l’anciena verko Idala Koro-kanti e kansoni en Ido (pagini 20 e 21) da T. Sweetlove, editita en la yaro 1927, e nun libere deskargebla del interreto. Me olim parolis pri ta verko en la forumo linguolisto.

E nun me venez a la temo di la sercho.
Gonçalo skribis: “... la ortografio fairo ne reflektas la reala pronunco en Ido. On ya pronuncas ol kom bisilabo (fay-ro)...”.

Nu, la temo di ca sercho esas l’ortografio fairo (e la relatanta pronunco) e generale l’ortografio di la diftongi «decensanta» (quale ai, ei, oi).

Gonçalo duris: “... do oportas skribe distingar ol de naiva, qua naturale pronuncesas kom trisilabo.

Do esas manifestata hike la neceseso distingar la diftongi, ca-kaze decensanta (ai, ei...), de la hiati (a-i, e-i...).

La questiono esas: kad en la yari en qui skribesis la gramatiki on sentis ta neceseso?

La KGD parolas pri la diftongi au, eu, atencigante ne pronuncar oli kom hiati:

Kande au, eu formacanta diftongo (4) renkontresas kom silabo prelasta, la acento restas sur ta diftongo, kun la chefa esforco dil voco sur a, e. Ex. : laubo, kauzo, lauro, neutra, pseudo. Evitez sorgoze facar ek au, eu du silabi en ta vorti ed altri simila.
(KGD - Acento tonika)

ed:

Kande u sequas nemediate a o e, ol formacas kun ici diftongo, qua esas pronuncata unsilabe. La sono u devas audesar quik pos a, e quaze sen intertempo, ma a e recevas la chefa esforco di la voco : Australia, Europa, laute, neutra.

Ma, se la renkontro di a, e kun u rezultas de prefixo o sufixo adjuntita a radiko, quale en neutila (ne-utila), kreuro (kre-uro), lore au, eu ne plus facas diftongo, e singla vokalo apartenas a silabo partikulara. Konseque singla esas aparte pronuncata, quale indikesas per ne-utila e kre-uro supere.

(KGD - Pronunco dil vokali)

Do on vidas ke la KGD esas tre preciza e sorgoza en l’expliki relatanta la difero inter la diftongi au, eu e la hiati. Nur pri ca du diftongi.
Ma misterioze ol tacas pri la cetera diftongi posibla.

Ca misterioza taco interpretesis, precipue en la recenta yari, kom la neexisto di la korespondanta diftongi kun i: ai, ei. Pro to on atencigis pronuncar ici lasta kom hiati: a-i, e-i.

L’interpreto esas: se la KGD klare dicas ke a kun u formacas diftongo, ma ne parolas pri a kun i, to signifikas ke la diftongo ai ne existas.
Ica esas la konkluzo.

Ma ka to esas vera? Kad ica esas la justa interpreto? Me ipsa interpretis tale, ma pose me komencis chanjar mea konvinkeso pri la reala intenco da L. de Beaufront, precipue kande me lektis kelka linei di la famoza verko da O. Jespersen, remarkante ula similaji e komparante la texti di la du verki.

On devas agnoskar ke, se la KGD ne dicas ke e ed i pronuncesas kune, kom diftongo, altralatere en realeso ol anke ne dicas lo kontrea, t. e. ke singla de li esas pronuncenda aparte.
La detaloz expliko dil pronunco di au, eu e la kontrea taco pri ai, ei povus esar debata ad altra motivo: on egardis au ed eu (interne di un sama radiko) kom sempre e necese pronuncenda kom diftongi, kontre ke la pronunco di ai ed ei (ed oi) esas libera; do au, eu postulis necesa expozo di preciza ed explicita regulo gramatikala, ma ai, ei, oi ne. La motivo di tal difero esas ke la vorti kontenanta au, eu esas pronuncata kun diftongi en la lingui ek qui ta vorti prenesis, e do Ido mustas mantenar la sama kustumo; kontree la vorti kontenanta ai, ei, oi esas guvernata da nula generala regulo qua povus esar definata, nam, en la lingui ek qui ta vorti venas, oli pronuncesas en diferanta manieri de vorto a vorto (ed anke de linguo a linguo), sen ula uniformeso. Pro to esas neposibla formulacar regulo, ed on lasis olia pronuncomaniero a la libereso di la parolanti.

Ica esas ya altra interpreto, qua certe diferas de la preiranta. Me opinionas ke olca esas plu probable justa, pro du motivi:
1 - Se vere ai, ei, oi es pronuncenda a-i, e-i, o-i, pro quo la KGD ne dicis lo tote simple, quale ol expozis la pronunco-regulo pri au, eu? Kontree la neexpozo di regulo signifikas neobligo (on obligas nek al una nek al altra pronunco: to semblas a me versimila), e se on ne expozas explicite interdikto pri una od altra kozo, to signifikas ke ta du kozi ne interdiktesas.
2 - La ne-neceseso fixigar regulo pri ai, ei, oi e distingar, pri li, inter diftongi e hiati, e la laso di lia pronuncomaniero a la libereso dil parolanti, povas esar deduktata de komparo kun paragrafo di la mencionita An International Language, qua parolas plu explicite pri to e quan me citos plu sube.

Me ja dicis ke ta verko editesis nur tri yari pos la KGD, e skribesis da un de la komitatani qui laboris por konstruktar la linguo Ido. Do esas posibla ke, quankam ol parolas pri altra linguo, Novial, en plura parti di ol trovesas la sama principi o rezoni. Fakte en kelka parti on trovas mem la sama exempli. La KGD raportas diskurso da Otto Jespersen ipsa, en l’Apendico 1-ma, titulizita L’acentizo en Ido:

La exempli alegata da Sro DE JANKO tre bone demonstras, ke esus komplete neposibla trovar acentizo naturala por omna populi, pro ke omna imaginebla sistemi esas reprezentata en nia lingui, ed ultree, omna speci de nesistemo o de to quo aparas adminime tala, exemple l'Angla. Mem la maxim internaciona vorti ofte prizentas variiva acento, quale E. châracter, D. Charâkter, F. caractêre; isl., hung., e finl. fîlosofi(a), E. philôsophy, R. filosôfiya, F. D. philosophîe; e mem en geografial nomi ni trovas simila diferi, ex. : isl., hung. e finl. Âmerika, D. E. Amêrika, F. Amérîque...

En linguo havanta strukturo simila a nia, on ne povas strikte e sole aplikar la unesala principo, acentizante sempre la lasta silabo, pro ke ol esas, en preske omna vorti, senvalora finalo (vokalo di nura gramatika valoro), e tamaniere on ruptus komplete la valorprincipo.


Ni komparez ica texto kun la parto komencala di la chapitro Stress (= Acento) en An International Language:

Koncerne l’acento (la loko dil acento di intenseso) esas evidenta ke es tote neposibla donar un regulo qua kontentigus l’individuala kustumi di omna nacioni, nam mem ula ek la vorti maxim internaciona esas icarelate pronuncata en diferanta manieri en diferanta landi. E. character havas l’acento sur l’unesma silabo, D. Charakter sur la duesma, e F. caractère sur la triesma; konfrontez anke Isl. fílosofi, E. philósophy, R. filosófya, D F philosophíe, e. c.
[...]
Evidente esus eroro, en linguo konstruktita quale la nia, aplikar strikte e sole la principo di uneso, acentizante omnaloke la lasta silabo, pro ke ica tre ofte kontenas elementi sekundara, precipue di pura karaktero gramatikala, e tale ni en maxim multa kazi neglijus la principo di valoro. [...]


Quale on vidas, la du texti da Jespersen qui trovesas en la du verki esas tre simila, e mem ula exempli koincidas. Anke plu sube, en la KGD, on lektas argumenti per qui on respondas ad objecioni pri vorti kun acento nenaturala: on alegas, inter altro, ke en la Franca ta acentizi esas naturala, e ke en multa kazi la derivuri aquiras sekundara acento sur la silabo quan on volus acentizar; nu, anke ca-kaze on ri-trovas ica du argumenti en l’AIL, e precize en la triesma-lasta paragrafo dil sama chapitro Stress.

Esas ne-negebla, do, ke ca principi expozita da Otto Jespersen esas familiara ad Ido ed a la KGD, qua deskriptas e raportas li kom principi di Ido, principi quin pose repetos Jespersen ipsa en sua propra verko AIL pri sua linguo.

Konstatinte co, me venez a nia kazo: la renkontro di vokali e la diftongi decensanta.

En altra chapitro dil AIL, titulizita Vowels (= Vokali), trovesas la paragrafo pri qua me parolis supere, kande me explikis la du motivi qui duktas me konsiderar la nova interpreto di la KGD; en la duesma punto me skribis:

“La ne-neceseso fixigar regulo pri ai, ei, oi e distingar, pri li, inter diftongi e hiati, e la laso di lia pronuncomaniero a la libereso dil parolanti, povas esar deduktata de komparo kun paragrafo di la mencionita An International Language, qua parolas plu explicite pri to e quan me citos plu sube.”

Nu, tandem me citez la mencionita paragrafo, qua esas la lasta paragrafo dil chapitro Vowels:

Kande du vokali *okuras kontigue, singla de li devus esar pronuncata distingate kun sua propra sono, tale in Europa, neutral kun la sono di e en net plus la sono di u en put o F. fou, ne segun la pronunco Germana di eu e kompreneble ne kun la soni di la sama vorti en l’Angla. Hike ni havas naturale diftongo, e simile en audi, boikota, e. c. Ma ka la du vokali en naivi, arkaiki, kokaine, peisaje, fideikomise e plusa simila vorti pronuncesas sat rapide por formacar diftongo od esas tenata aparte, ne importas multe, kondicione ke singla de li pronuncesez distingate. Lo sama validesas pri la kombinuri trovata en natione, filio, filia, sexual, vertuos, e. c., qui en pronunco rapida tendencas vers pronunco kun y e w rispektive.

On vidas expozita en ica texto la sama regulo pri la diftongo eu (ed au) di la KGD e la sama principo segun qua la i e la u sequata da vokalo darfas pronuncesar rispektive kom i ed u o kom y e w: do esas indiferenta ka la i e la u formacas diftongi (ca-kaze «acensanta»: ia, ua, e. c.) o ne. Ca lasta principo trovesas en la noto 2 dil chapitro Acento tonika di la KGD:

(2) Kad on esas obligata pronuncar i e u quale y e w rispektive avan vokalo? Nule : on darfas pronuncar indiferente naci-ono o nacyono, mu-elar o mwelar. La sola kozo importanta, do obligala, esas la justa pozo di l'acento; on pronuncez do quiete : alio o alyo, manuo o manwo (Progreso, IV, 142).

En amba verki on deklaras la duopla valoro di i ed u sequata da vokalo e la libereso pronuncar li en l’una od en l’altra maniero. Nur la KGD, en tala kazi (pri alio, manuo, e. c.), klarigas ke la kozo importanta esas la justa pozo dil acento. Ma en l’AIL ne esas necesa klarigar to, nam en Novial, se on chanjas la pronunco de i a y, exemple en filio (filio / filyo), to ne influas la plaso dil acento, di qua la regulo esas formulacata en maniero diferanta: ol esas sur la vokalo qua preiras la lasta konsonanto, do en la kazo di filio sempre sur l’unesma i. Konseque, la rezultajo praktikala di la pronunco di ta vorti ne chanjas de Ido a Novial, de la KGD al AIL.

Pri Novial, en l’AIL (quale pri Ido en la KGD) on sorgas ube pozesas l’acento en vorti qui finas per ie, io, ue, uo, tante ke on arivas formulacar la regulo dil acento en maniero diferanta, por obtenar la sama acentizi kam en Ido: on komprenas lo de la sisesma paragrafo dil chapitro Stress. Kontree, on tote ne sucias ube esas l’acento en vorti kun ai, ei de la speco di naivi, arkaiki, quale on vidas en la citita paragrafo dil chapitro Vowels. La motivo povus esar ke, en kordie, l’acento pozata sur o o sur i pasus de un loko ad altra transirante konsonanti, e do ta paso esus remarkinda, kontre ke en naivi ol simple pasus de un vokalo ad altra kontigua, do ta paseto esus ne-grava e neglijinda. Irga motivo qua esas en to, la difero di egardo di la du speci de vorti esas evidenta fakto: en l’AIL on dicas klare ke la pronunco di naivi, arkaiki, e. c. ne importas (ube la KGD tacas); e la cetera principi expozita en ta sama paragrafo koincidas kun lo expozita en la KGD.

Pro to, se la principi qui trovesas en la lasta paragrafo dil chapitro Vowels dil AIL esas le sama kam olti di la KGD, anke la principo dil AIL (en la sama paragrafo) pri vorti kun ai, ei versimile esas la sama en Ido. L’AIL simple klarigas explicite (kande ol mencionas naivi, arkaiki, e. c.) to pri quo la KGD ne parolas explicite.
Tale explikesas la misterioza taco da la KGD.

La duopla valoro di i, qua pronuncesas anke kom y, konfirmesas anke da la fakto ke en Ido la litero i remplasis la litero y en multa kazi.
Se la i remplasis la y en l’ortografio, to signifikas ke i havas anke la valoro di y. Ta remplaso esas mencionata en l’Apendico 1-ma di la KGD; pos expozar la decido 57 dal Akademio, pri la regulo dil acento, on adjuntas:

Konseque omna radiki finanta nun per y pos konsonanto chanjos ol ad i. (Progreso, III, 322.)

e, plu sube:

On devas agnoskar, ke la nova regulo konstitucas granda simpligo en l'ortografio, per ke ol unigas la finali -io, -yo, inter qui on ofte hezitis e dubitis, segun l'atesto di multi. Ol esas do reala simpligo ed uniformigo.

De to, esas klara ke la generaligo dil ortografio i esas por simpligo ed uniformigo, e tale la litero i inkluzas la pronunci i e y. Ta uniformigo dil ortografio relatis ne nur la diftongi acensanta (ia, io, e. c.), ma evidente anke le decensanta (ai, oi, e. c.), nam la primitiva boykotar chanjis a boikotar, quale on lektas en la SIL, fine dil chapitro 6 Rebela diftongi:

[...] Ol cetere ne existis en Ido primitiva (1908), kande on exemple skribis boykotar (vd. lexiko Ido-Germana da Beaufront / Couturat / Thomann). [...]

Se anke boykotar chanjis a boikotar, es evidenta ke, per oi, on intencis skribar la diftongo, qua antee skribesis oy. Anke per to on vidas ankorfoye analogeso kun la citita paragrafo dil AIL, kande l’autoro skribas:
Hike ni havas naturale diftongo, e simile en audi, boikota, e. c.

Konkluze, pos ica studio e reflekto, me nun opinionas, difere de antee, ke vorti quale fairo darfas ya pronuncesar kun diftongo, e do pozante l’acento sur a, e me kredas ke ico esis l’intenco da la pioniri, kande li adoptis ta vorto (e simila vorti) del Esperantala fajro kun l’ortografio fairo.

Kordiale,

Tiberio

domenica 15 gennaio 2012

Pri instrumenti e mashini

(Exegezo di la KGD)

Kara lekteri,

l’afero relatanta instrumenti e mashini esas komplex afero e multon onu skribis pri ol. Ma formacesis anke eroroza idei debata a misinterpreto di lo skribita. En ica sendajo me probos agar analizo di lo lektebla en la Kompleta Gramatiko Detaloza ca-relate, por komprenigar plu bone l’intenci di la skribinto, e tale forigar la dubiti e l’erori di interpreto, klarigante l’afero.

Unesme, me riproduktez la vorti skribita pri to en la KGD. Oli relatas la sufixo -il-:

-il-. — Finalo dil vorto utensilo, ta sufixo quik adoptesis. Soldita a verbal radiko, ol donas substantivi signifikanta : instrumento por... Ex. : pektilo, brosilo, entravilo, razilo, fotografilo, telegrafilo, telefonilo, e. c. (48).

Nun ni probez rezonar pri ca vorti.
Ni atencez ke dicar “instrumento” ne signifikas exkluzar la mashini, nam fakte anke la mashini esas instrumenti: ici inkluzas iti.
Or, ni videz ke la skribinto bone egardis lo, nam lu skribis en l’exempli anke: “... fotografilo, telegrafilo, telefonilo, e. c.”
Nu, ka la fotografilo, la telegrafilo e la telefonilo ne esas mashini? Evidente li ya esas lo!
La konfirmo di co esas en la paragrafo quik sequanta, en qua on atencigas ne uzar ilo kom vorto izolita:

Nultempe uzez ilo kom vorto izolita, ma selektez inter : aparato, instrumento, utensilo, mashino, e. c. segun la kazi.

Se l’autoro donas serio de vorti qui devas uzesar vice ilo kom izolita vorto, co implikas logikale ke la signifiko dil sufixo -il- inkluzas adminime la signifiko di ta vorti: aparato, instrumento, utensilo, mashino: do anke mashino!

Pos du paragrafi, on trovas:

Se traktesas pri mashino on devas uzar prefere la vorto « mashino » ipsa : skribmashino (49) , sutmashino, stebmashino, drashmashino, e. c.

Ni atingis nun la centro dil afero, t. e. la famoza vorti qui misinterpretesis, e qui SEMBLAS kontredicar lo preiranta.
Ni rilektez oli tre atencoze:
“Se traktesas pri mashino on devas uzar PREFERE la vorto «mashino» ipsa”;
“prefere” ne implikas interdikto dil sufixo -il-, ma nur ke on devas preferar en ula kazi la vorto mashino. Pro quo ilu skribas to? On komprenas lo del exempli donita:

skribmashino, sutmashino, stebmashino, drashmashino”;

se on atencas ica exempli rezonante pri l’objekti quin oli relatas, on sucesas komprenar la pro quo.
La skribmashino, la sutmashino, la stebmashino e la drashmashino, li omna, esas objekti por agar kozi qui agesas anke per altra instrumenti plu simpla, qui ne esas mashini; exemple la skribmashino esas instrumento por skribar qua esas mashino, ma por skribar on povas uzar anke altra instrumento qua ne esas mashino: la plumo; la sutmashino esas instrumento mashina por sutar, e por sutar on uzas anke l’agulo, instrumento ne mashina; e tale anke pri la du cetera exempli donita; anke la plumo esas skribilo, ed anke l’agulo esas sutilo: fakte, la sufixo -il- esas tre generala sufixo, qua ofte povas indikar plura e mem multa objekti, quale on lektas en la preiranta paragrafo:

Pro la neprecizeso di ta sufixo, on uzas radiki specala, vice olu, kande on volas indikar objekto preciza. Exemple, kultelo, hakilo, serpo, siklo, sabro, e. c. esas tranchili; konseque tranchilo ne nomizus ica plu reale kam ita. Same : fusilo, karabino, revolvero, kanono, esas pafili; se do vu saciesus da pafilo por nomizar un de oli, on tote ne savus exakte pri qua vu parolas.

Do, por distingar la plumo de la skribmashino, qui amba esas skribili, on uzez “skribmashino”; same pri “agulo” e “sutmashino”, e same pri le cetera.

To signifikas ke on devas uzar “mashino” vice la sufixo -il- nur kande esas pari de objekti konfundebla e, pro to, distingenda; ma ne por irga mashini.
La pruvo di co esas la noto a la vorto “skribmashino”, t. e. la noto 49:

(49) On dicas anke : tiposkribilo (tiposkribar, tiposkribisto).

Nu, pro quo, hike, on ne uzas “mashino” ma on uzas -il-? L’objekto koncernata esas la sama mashino!
Pro ke, en ica kazo, lo ne esas necesa: ne existas tiposkribilo qua ne esas mashino.

E pruvo di co esas anke la preiranta exempli ja mencionita: fotografilo, telegrafilo e telefonilo, qui indikas mashini e havas la sufixo -il-, pro ke ta mashini ne esas konfundebla ad altra objekti.

De to omna on komprenas ke l’uzo di “mashino” vice -il- esas ya por distingar objekti diferanta, e restriktesas a tala kazi: do ta uzo esas nur por praktikala motivi di distingo e ne pro la senco ipsa dil sufixo -il-.

La vera interdikto da la KGD pro la senco di -il- esas en la lasta paragrafo:

-il- indikas instrumento (o implemento) : on brosas per brosilo, on pektas per pektilo; ma -er indikas aganto : remorkero remorkas per su ipsa.

La difero, do, ne esas inter instrumenti e mashini, ma inter instrumenti ed aganti.

Konkluze, l’interdikto uzar ­-il- por mashini qua lektesas en la radikaro da Pesch (1964) esas versimile debata a misinterpreto di la vorti kontenata en la KGD.

Amikale,

Tiberio

lunedì 9 gennaio 2012

Pri la ciencala principi

-
Kara lekteri,

l’artiklo 1 di la statuti dil ULI - Uniono por la Linguo Internaciona (Ido) - kontenas ica frazo:
L’Uniono konsideras la linguo internaciona Ido ne kom perfekta e netushebla, ma kom sempre perfektigebla segun ciencala principi.

Nu, quo esas ita ciencala principi pri qui on parolas en l’artiklo?
*Quoniam ne omni savas lo, me deskriptos li hike.

Kande on parolas pri ciencala principi sequata en la developo di la linguo, quik venas a la mento la fonto-lingui di Ido: la lingui Angla, Franca, Germana, Hispana, Italiana, Rusa (rezumata en l’abreviuro AFGHIR), egardenda en la procedo di selekto, ek qui on extraktas la nova vorti di Ido, por ke oli esez maxim internaciona.
Yes, to esas la principo di maxima internacioneso, ma ica esas nur un de oli, existas adminime kin plusa principi; yen oli:

1 - maxima internacioneso;
2 - maxima klareso di la radiki;
3 - sparo linguala (atencez: me ne dicis “maxima sparo”; to esas eroro di Esperanto);
4 - logiko e precizeso dil elementi e dil kompozado;
5 - renversebleso;
6 - membreso di la vorti en vorto-familii.

Ca principi esas aplikenda samtempe, kande lo esas posibla, ed esas strikte konektita; tamen li esas anke subordinita l’uni a l’altri, nam ulafoye povas eventar ke du de ca principi kolizionas l’una kun l’altra, e do en tala kazi on mustas decidar qua de li devas prevalorar super l’altra.
Exemple la 3ma e la 4ma principo esas sive en Ido sive en Esperanto, ma ca du lingui ordinas la du principi en maniero diferanta: en Ido la sparo linguala esas subordinita a la precizeso, ma en Esperanto ne. Pro to en Esperanto on sparas l’uzo di sufixo kande on pasas de instrumento a verbo (martelo -> marteli), ma to produktas konfundi kun la kazi en qui on departas de verbi: ludi -> ludilo esas nekongruanta kun marteli -> martelo; la difero esas ke pri marteli on departis de substantivo por formacar verbo, ma kande on lektas la verbi ludi e marteli on ne povas savar ica difero sen konsultar dicionario, e do on ne quik savos ka dicar martelo o martelilo por nomar l’instrumento; do hike anke mankas renversebleso. En Ido on adoptis sufixo uzenda kande on pasas de instrumento a verbo, nam logikale l’ago ne darfas havar la sama nomo kam l’instrumento, to esus kontre la 4ma principo, e pro to de martelo on formacas martelagar, obtenante anke renversebleso.

1 - Maxima internacioneso: on devas selektar la radiki qui esas en la maxim granda nombro di lingui naturala, deformante oli minime posible;
kompreneble, kande ne existas vorto internaciona e singla linguo agas en sua propra maniero, to ne esas posibla; ulafoye on rekursis a la Latina, ma anke to ne sempre esas konvenanta.

2 - Maxima klareso di la radiki: la maxima internacioneso esas subordinita a la maxima klareso, qua esas la principo maxim importanta; on devas selektar, exemple, du vorti por du signifiki, se un sola vorto povus efektigar miskompreno, mem kande la lingui naturala uzas nur un vorto; pro to, exemple, Ido adoptis kargar e charjar por du senci diferanta, por qui la lingui naturala uzas nur un vorto: ma Ido, kom linguo internaciona, mustas esar maxim klara. On devas sorgar evitar irga ambigueso en la selekto di la radiki, ed anke en la formaco di kompozuri (videz la 4esma punto).

3 - Sparo linguala (mea profesorino di linguistiko en l’universitato ofte parolis pri ca principo): on darfas omisar elementi ne necesa, qui igus la vorti tro longa, ma kondicione ke to ne kontreagez altra principi;
pro ca principo, exemple, en Ido on dicas enirar vice adenirar, dezerto vice dezertajo, drinkajo vice drinkatajo, progresigar vice progresantigar, e. c.

4 - Logiko e precizeso dil elementi e dil kompozado: me ja explikis to supere, kande me parolis pri martelo e martelagar; on mustas havar, por klareso e renversebleso (pro to me dicis ke la principi esas strikte konektita), precizeso pri la defino di la singla elementi e pri decidar quale on uzas e quale on kompozas oli. La kompozi devas esar logikala: to permisos klareso e facileso en l’uzo. Pro to en Ido, de freno, koloro, floro, kalma, on formacas rispektive frenagar, kolorizar, florifar, kalmigar (per quar diferanta sufixi, singla de li kun sua preciza senco) vice frenar, kolorar, florar, kalmar, qui esus plu simila a verbi di la lingui naturala, ma ne preciza e ne logikala, e pro to nek klara nek renversebla. Anke pro to en Ido, de naciono, suko, on formacas rispektive nacionala, sukoza, vice le plu kurta ma min logikala naciona, suka. Singla sufixo havas sua propra signifiko, e kelki havas la senco di prepozicioni: -al- signifikas praktike di, ed -oz- signifikas kun. Do nacionala signifikas di naciono, yen pro quo internaciona ne havas la sufixo -al-, nam ol ja havas la prepoziciono prefixa inter- e signifikas inter nacioni: internacionala havus nula logiko, signifikante di inter nacioni (?), e pro to nula justifiko.

5 - Renversebleso: por ke la linguo esez maxim facila, l’elementi por la kompozado devas uzesar por pasar de un vorto ad altra ne en sinso unika (->), ma en duopla sinso (<->).
Pro to, kande on pasas de un vorto ad altra kun diferanta signifiko, on sempre devas adjuntar o supresar elemento; talmaniere, por retroirar al antea vorto, on supresos l’elemento adjuntita od on adjuntos l’elemento supresita, segun la senco di singla elementi; exemple, de telefonar on formacas telefonilo, e de telefonilo on facile retroformacas telefonar, pro ke esas klara en telefonilo la sufixo -il- dil instrumenti, supresenda por formacar la verbi; kontree, de tamburagar on formacas facile tamburo, nam esas klare rikonocebla en la verbo la sufixo -ag- dil agi, supresenda por obtenar la nomi dil instrumenti, e de tamburo on formacos tamburagar; kun perfekta renversebleso.
Kande on pasas de un vorto ad altra kun la sama signifiko ma kun diferanta rolo en la frazo (ex.: verbo -> substantivo, substantivo -> adjektivo), kompreneble on ne adjuntas o supresas elementi, ma simple on chanjas la dezinenco (tamburagar -> tamburago); ca-kaze on facile pasos de un vorto ad altra en duopla sinso (<->), ma, unesme, ca chanjo di dezinenci devas ne modifikar la radiki (to eventas, exemple, en la Latina), e, duesme, en tala paso du dezinenci diferanta devas ne kunfluar ad un sama dezinenco (to eventas, exemple, en Novial). Se on ne respektas ica du postulaji, ne esos posibla retroirar a la justa formo di vorto.
Exemplo pri l’unesma postulajo: en la Latina, por formacar la supino, on adjuntas l’elemento -tum a radiko verbala; ma, dum ke en la 1esma, 2esma e 4esma konjugo-sistemo esas vokali “tematala” qui insertesas inter la radiki e la dezinenco -tum, e tale “amortisas” la shoko inter la konsonanto finala di la radiki e la t di -tum, kontree en la 3esma konjugo-sistemo esas nula vokalo tematala, e do la shoko inter la konsonanti ofte efektigas transformo di la dicita radik-finalo, qua ulamaniere “adaptesas” a la kontakto kun -tum: exemple la radiko leg- (= lektar) mantenas la konsonanto sonora g en la tota indikativo (leg-o, leg-is, leg-it, e. c.), ma, kande ol renkontras -tum por la formaco di la supino, ol perdas la sonoreso pro “similigo” a la t sequanta, divenante nesonora e chanjante a c [k] (lec-tum); pro ca fenomeno, de la supino ne plus esas posibla retrokonstruktar la formo dil indikativo, sen ja savar ol.
Exemplo pri la duesma postulajo: en Novial, de la verbi finanta per -a e de la verbi finanta per -e on formacas substantivi indikanta l’ago en la sama maniero, t. e. chanjante en amba kazi la vokalo finala a od e a la vokalo o; pro to la verbo vida (= vidar) divenas vido, e la verbo respekte (= respektar) divenas respekto. Do la du dezinenci a ed e kunfluas al unika dezinenco o. Pro tala procedo, de la substantivi derivita direte de verbi (vido, respekto) on ne povas deduktar la formi dil verbi originala, nam on ne savas, sen rekursar a dicionario, ka li esas vida o vide, respekta o respekte.

6 - Membreso di la vorti en vorto-familii: kande on adoptas radiko, on ne adoptas un vorto, ma samtempe tota serio di vorti, t. e. familio di vorti, di qui la nombro varias segun quanta afixi e dezinenci esas aplikebla a singla radiko. Exemple la radiko konstrukt- produktas la vorti konstruktar, kontruktebla, konstruktiva, konstrukturo, konstruktero, konstruktisto, konstrukto, konstruktado, konstrukteso, konstruktiveso, konstruktenda, e. c.
Pro to, kande on adoptas, exemple, verbo, o substantivo, od irgo altra, on devas egardar ne nur l’internacioneso, klareso, aspekto di la sola verbo baza, ma anke olti di omna derivuri, od adminime di la derivuri maxim frequa ed uzata. Por ica skopo, kande on selektas vorto, esas necesa probar formacar konkrete en la praktiko omna posibla derivuri, por konstatar ka li omna esas apta e konvenanta.
La kreeri di Ido egardis sorgoze ca principo, e to explikas ula selekti qui surfacale povus semblar senjustifika, ma kontree ta selekti obedias ya ad ica principo.
Exemple, en la verko An International Language Otto Jespersen blamas la semblanta manko di “kohero” (“consistency”) di ula solvuri di Ido, nam ilu skribis en la chapitro Substantival Suffixes pri la sufixi substantivala (me tradukas del Angla ad Ido):
“[...] En altra kazi Ido chanjis l’Esperantala -io ad -iono: naciono, profesiono, prepoziciono, ma sen kohero: religio, ambicio.”
Nu, ica selekti povas semblar nekoheranta, tamen en realeso oli ne esas hazardala, ma obedias la principo di la derivuri: naciono, profesiono e prepoziciono esas plu naturala kam nacio, profesio e prepozicio di Esperanto, ed oli povis esar chanjata, nam la posibla derivuri permisas lo ed anke esas naturala, exemple nacionala, profesionala. Kontree, de religio ed ambicio on obtenas le naturala religioza ed ambicioza, vice religionoza ed ambicionoza, ne-konvenanta. Otto Jespersen semblas ne egardir ica principo, adminime ca-kaze, nam il adoptis la vorto religione por Novial.

Nu, on darfas dicar ke Ido esas la maxim bona e facila linguo internaciona pro ke ol esas l’unika linguo qua respektas ica omna principi.

Amikale,

Tiberio