domenica 15 gennaio 2012

Pri instrumenti e mashini

(Exegezo di la KGD)

Kara lekteri,

l’afero relatanta instrumenti e mashini esas komplex afero e multon onu skribis pri ol. Ma formacesis anke eroroza idei debata a misinterpreto di lo skribita. En ica sendajo me probos agar analizo di lo lektebla en la Kompleta Gramatiko Detaloza ca-relate, por komprenigar plu bone l’intenci di la skribinto, e tale forigar la dubiti e l’erori di interpreto, klarigante l’afero.

Unesme, me riproduktez la vorti skribita pri to en la KGD. Oli relatas la sufixo -il-:

-il-. — Finalo dil vorto utensilo, ta sufixo quik adoptesis. Soldita a verbal radiko, ol donas substantivi signifikanta : instrumento por... Ex. : pektilo, brosilo, entravilo, razilo, fotografilo, telegrafilo, telefonilo, e. c. (48).

Nun ni probez rezonar pri ca vorti.
Ni atencez ke dicar “instrumento” ne signifikas exkluzar la mashini, nam fakte anke la mashini esas instrumenti: ici inkluzas iti.
Or, ni videz ke la skribinto bone egardis lo, nam lu skribis en l’exempli anke: “... fotografilo, telegrafilo, telefonilo, e. c.”
Nu, ka la fotografilo, la telegrafilo e la telefonilo ne esas mashini? Evidente li ya esas lo!
La konfirmo di co esas en la paragrafo quik sequanta, en qua on atencigas ne uzar ilo kom vorto izolita:

Nultempe uzez ilo kom vorto izolita, ma selektez inter : aparato, instrumento, utensilo, mashino, e. c. segun la kazi.

Se l’autoro donas serio de vorti qui devas uzesar vice ilo kom izolita vorto, co implikas logikale ke la signifiko dil sufixo -il- inkluzas adminime la signifiko di ta vorti: aparato, instrumento, utensilo, mashino: do anke mashino!

Pos du paragrafi, on trovas:

Se traktesas pri mashino on devas uzar prefere la vorto « mashino » ipsa : skribmashino (49) , sutmashino, stebmashino, drashmashino, e. c.

Ni atingis nun la centro dil afero, t. e. la famoza vorti qui misinterpretesis, e qui SEMBLAS kontredicar lo preiranta.
Ni rilektez oli tre atencoze:
“Se traktesas pri mashino on devas uzar PREFERE la vorto «mashino» ipsa”;
“prefere” ne implikas interdikto dil sufixo -il-, ma nur ke on devas preferar en ula kazi la vorto mashino. Pro quo ilu skribas to? On komprenas lo del exempli donita:

skribmashino, sutmashino, stebmashino, drashmashino”;

se on atencas ica exempli rezonante pri l’objekti quin oli relatas, on sucesas komprenar la pro quo.
La skribmashino, la sutmashino, la stebmashino e la drashmashino, li omna, esas objekti por agar kozi qui agesas anke per altra instrumenti plu simpla, qui ne esas mashini; exemple la skribmashino esas instrumento por skribar qua esas mashino, ma por skribar on povas uzar anke altra instrumento qua ne esas mashino: la plumo; la sutmashino esas instrumento mashina por sutar, e por sutar on uzas anke l’agulo, instrumento ne mashina; e tale anke pri la du cetera exempli donita; anke la plumo esas skribilo, ed anke l’agulo esas sutilo: fakte, la sufixo -il- esas tre generala sufixo, qua ofte povas indikar plura e mem multa objekti, quale on lektas en la preiranta paragrafo:

Pro la neprecizeso di ta sufixo, on uzas radiki specala, vice olu, kande on volas indikar objekto preciza. Exemple, kultelo, hakilo, serpo, siklo, sabro, e. c. esas tranchili; konseque tranchilo ne nomizus ica plu reale kam ita. Same : fusilo, karabino, revolvero, kanono, esas pafili; se do vu saciesus da pafilo por nomizar un de oli, on tote ne savus exakte pri qua vu parolas.

Do, por distingar la plumo de la skribmashino, qui amba esas skribili, on uzez “skribmashino”; same pri “agulo” e “sutmashino”, e same pri le cetera.

To signifikas ke on devas uzar “mashino” vice la sufixo -il- nur kande esas pari de objekti konfundebla e, pro to, distingenda; ma ne por irga mashini.
La pruvo di co esas la noto a la vorto “skribmashino”, t. e. la noto 49:

(49) On dicas anke : tiposkribilo (tiposkribar, tiposkribisto).

Nu, pro quo, hike, on ne uzas “mashino” ma on uzas -il-? L’objekto koncernata esas la sama mashino!
Pro ke, en ica kazo, lo ne esas necesa: ne existas tiposkribilo qua ne esas mashino.

E pruvo di co esas anke la preiranta exempli ja mencionita: fotografilo, telegrafilo e telefonilo, qui indikas mashini e havas la sufixo -il-, pro ke ta mashini ne esas konfundebla ad altra objekti.

De to omna on komprenas ke l’uzo di “mashino” vice -il- esas ya por distingar objekti diferanta, e restriktesas a tala kazi: do ta uzo esas nur por praktikala motivi di distingo e ne pro la senco ipsa dil sufixo -il-.

La vera interdikto da la KGD pro la senco di -il- esas en la lasta paragrafo:

-il- indikas instrumento (o implemento) : on brosas per brosilo, on pektas per pektilo; ma -er indikas aganto : remorkero remorkas per su ipsa.

La difero, do, ne esas inter instrumenti e mashini, ma inter instrumenti ed aganti.

Konkluze, l’interdikto uzar ­-il- por mashini qua lektesas en la radikaro da Pesch (1964) esas versimile debata a misinterpreto di la vorti kontenata en la KGD.

Amikale,

Tiberio

lunedì 9 gennaio 2012

Pri la ciencala principi

-
Kara lekteri,

l’artiklo 1 di la statuti dil ULI - Uniono por la Linguo Internaciona (Ido) - kontenas ica frazo:
L’Uniono konsideras la linguo internaciona Ido ne kom perfekta e netushebla, ma kom sempre perfektigebla segun ciencala principi.

Nu, quo esas ita ciencala principi pri qui on parolas en l’artiklo?
*Quoniam ne omni savas lo, me deskriptos li hike.

Kande on parolas pri ciencala principi sequata en la developo di la linguo, quik venas a la mento la fonto-lingui di Ido: la lingui Angla, Franca, Germana, Hispana, Italiana, Rusa (rezumata en l’abreviuro AFGHIR), egardenda en la procedo di selekto, ek qui on extraktas la nova vorti di Ido, por ke oli esez maxim internaciona.
Yes, to esas la principo di maxima internacioneso, ma ica esas nur un de oli, existas adminime kin plusa principi; yen oli:

1 - maxima internacioneso;
2 - maxima klareso di la radiki;
3 - sparo linguala (atencez: me ne dicis “maxima sparo”; to esas eroro di Esperanto);
4 - logiko e precizeso dil elementi e dil kompozado;
5 - renversebleso;
6 - membreso di la vorti en vorto-familii.

Ca principi esas aplikenda samtempe, kande lo esas posibla, ed esas strikte konektita; tamen li esas anke subordinita l’uni a l’altri, nam ulafoye povas eventar ke du de ca principi kolizionas l’una kun l’altra, e do en tala kazi on mustas decidar qua de li devas prevalorar super l’altra.
Exemple la 3ma e la 4ma principo esas sive en Ido sive en Esperanto, ma ca du lingui ordinas la du principi en maniero diferanta: en Ido la sparo linguala esas subordinita a la precizeso, ma en Esperanto ne. Pro to en Esperanto on sparas l’uzo di sufixo kande on pasas de instrumento a verbo (martelo -> marteli), ma to produktas konfundi kun la kazi en qui on departas de verbi: ludi -> ludilo esas nekongruanta kun marteli -> martelo; la difero esas ke pri marteli on departis de substantivo por formacar verbo, ma kande on lektas la verbi ludi e marteli on ne povas savar ica difero sen konsultar dicionario, e do on ne quik savos ka dicar martelo o martelilo por nomar l’instrumento; do hike anke mankas renversebleso. En Ido on adoptis sufixo uzenda kande on pasas de instrumento a verbo, nam logikale l’ago ne darfas havar la sama nomo kam l’instrumento, to esus kontre la 4ma principo, e pro to de martelo on formacas martelagar, obtenante anke renversebleso.

1 - Maxima internacioneso: on devas selektar la radiki qui esas en la maxim granda nombro di lingui naturala, deformante oli minime posible;
kompreneble, kande ne existas vorto internaciona e singla linguo agas en sua propra maniero, to ne esas posibla; ulafoye on rekursis a la Latina, ma anke to ne sempre esas konvenanta.

2 - Maxima klareso di la radiki: la maxima internacioneso esas subordinita a la maxima klareso, qua esas la principo maxim importanta; on devas selektar, exemple, du vorti por du signifiki, se un sola vorto povus efektigar miskompreno, mem kande la lingui naturala uzas nur un vorto; pro to, exemple, Ido adoptis kargar e charjar por du senci diferanta, por qui la lingui naturala uzas nur un vorto: ma Ido, kom linguo internaciona, mustas esar maxim klara. On devas sorgar evitar irga ambigueso en la selekto di la radiki, ed anke en la formaco di kompozuri (videz la 4esma punto).

3 - Sparo linguala (mea profesorino di linguistiko en l’universitato ofte parolis pri ca principo): on darfas omisar elementi ne necesa, qui igus la vorti tro longa, ma kondicione ke to ne kontreagez altra principi;
pro ca principo, exemple, en Ido on dicas enirar vice adenirar, dezerto vice dezertajo, drinkajo vice drinkatajo, progresigar vice progresantigar, e. c.

4 - Logiko e precizeso dil elementi e dil kompozado: me ja explikis to supere, kande me parolis pri martelo e martelagar; on mustas havar, por klareso e renversebleso (pro to me dicis ke la principi esas strikte konektita), precizeso pri la defino di la singla elementi e pri decidar quale on uzas e quale on kompozas oli. La kompozi devas esar logikala: to permisos klareso e facileso en l’uzo. Pro to en Ido, de freno, koloro, floro, kalma, on formacas rispektive frenagar, kolorizar, florifar, kalmigar (per quar diferanta sufixi, singla de li kun sua preciza senco) vice frenar, kolorar, florar, kalmar, qui esus plu simila a verbi di la lingui naturala, ma ne preciza e ne logikala, e pro to nek klara nek renversebla. Anke pro to en Ido, de naciono, suko, on formacas rispektive nacionala, sukoza, vice le plu kurta ma min logikala naciona, suka. Singla sufixo havas sua propra signifiko, e kelki havas la senco di prepozicioni: -al- signifikas praktike di, ed -oz- signifikas kun. Do nacionala signifikas di naciono, yen pro quo internaciona ne havas la sufixo -al-, nam ol ja havas la prepoziciono prefixa inter- e signifikas inter nacioni: internacionala havus nula logiko, signifikante di inter nacioni (?), e pro to nula justifiko.

5 - Renversebleso: por ke la linguo esez maxim facila, l’elementi por la kompozado devas uzesar por pasar de un vorto ad altra ne en sinso unika (->), ma en duopla sinso (<->).
Pro to, kande on pasas de un vorto ad altra kun diferanta signifiko, on sempre devas adjuntar o supresar elemento; talmaniere, por retroirar al antea vorto, on supresos l’elemento adjuntita od on adjuntos l’elemento supresita, segun la senco di singla elementi; exemple, de telefonar on formacas telefonilo, e de telefonilo on facile retroformacas telefonar, pro ke esas klara en telefonilo la sufixo -il- dil instrumenti, supresenda por formacar la verbi; kontree, de tamburagar on formacas facile tamburo, nam esas klare rikonocebla en la verbo la sufixo -ag- dil agi, supresenda por obtenar la nomi dil instrumenti, e de tamburo on formacos tamburagar; kun perfekta renversebleso.
Kande on pasas de un vorto ad altra kun la sama signifiko ma kun diferanta rolo en la frazo (ex.: verbo -> substantivo, substantivo -> adjektivo), kompreneble on ne adjuntas o supresas elementi, ma simple on chanjas la dezinenco (tamburagar -> tamburago); ca-kaze on facile pasos de un vorto ad altra en duopla sinso (<->), ma, unesme, ca chanjo di dezinenci devas ne modifikar la radiki (to eventas, exemple, en la Latina), e, duesme, en tala paso du dezinenci diferanta devas ne kunfluar ad un sama dezinenco (to eventas, exemple, en Novial). Se on ne respektas ica du postulaji, ne esos posibla retroirar a la justa formo di vorto.
Exemplo pri l’unesma postulajo: en la Latina, por formacar la supino, on adjuntas l’elemento -tum a radiko verbala; ma, dum ke en la 1esma, 2esma e 4esma konjugo-sistemo esas vokali “tematala” qui insertesas inter la radiki e la dezinenco -tum, e tale “amortisas” la shoko inter la konsonanto finala di la radiki e la t di -tum, kontree en la 3esma konjugo-sistemo esas nula vokalo tematala, e do la shoko inter la konsonanti ofte efektigas transformo di la dicita radik-finalo, qua ulamaniere “adaptesas” a la kontakto kun -tum: exemple la radiko leg- (= lektar) mantenas la konsonanto sonora g en la tota indikativo (leg-o, leg-is, leg-it, e. c.), ma, kande ol renkontras -tum por la formaco di la supino, ol perdas la sonoreso pro “similigo” a la t sequanta, divenante nesonora e chanjante a c [k] (lec-tum); pro ca fenomeno, de la supino ne plus esas posibla retrokonstruktar la formo dil indikativo, sen ja savar ol.
Exemplo pri la duesma postulajo: en Novial, de la verbi finanta per -a e de la verbi finanta per -e on formacas substantivi indikanta l’ago en la sama maniero, t. e. chanjante en amba kazi la vokalo finala a od e a la vokalo o; pro to la verbo vida (= vidar) divenas vido, e la verbo respekte (= respektar) divenas respekto. Do la du dezinenci a ed e kunfluas al unika dezinenco o. Pro tala procedo, de la substantivi derivita direte de verbi (vido, respekto) on ne povas deduktar la formi dil verbi originala, nam on ne savas, sen rekursar a dicionario, ka li esas vida o vide, respekta o respekte.

6 - Membreso di la vorti en vorto-familii: kande on adoptas radiko, on ne adoptas un vorto, ma samtempe tota serio di vorti, t. e. familio di vorti, di qui la nombro varias segun quanta afixi e dezinenci esas aplikebla a singla radiko. Exemple la radiko konstrukt- produktas la vorti konstruktar, kontruktebla, konstruktiva, konstrukturo, konstruktero, konstruktisto, konstrukto, konstruktado, konstrukteso, konstruktiveso, konstruktenda, e. c.
Pro to, kande on adoptas, exemple, verbo, o substantivo, od irgo altra, on devas egardar ne nur l’internacioneso, klareso, aspekto di la sola verbo baza, ma anke olti di omna derivuri, od adminime di la derivuri maxim frequa ed uzata. Por ica skopo, kande on selektas vorto, esas necesa probar formacar konkrete en la praktiko omna posibla derivuri, por konstatar ka li omna esas apta e konvenanta.
La kreeri di Ido egardis sorgoze ca principo, e to explikas ula selekti qui surfacale povus semblar senjustifika, ma kontree ta selekti obedias ya ad ica principo.
Exemple, en la verko An International Language Otto Jespersen blamas la semblanta manko di “kohero” (“consistency”) di ula solvuri di Ido, nam ilu skribis en la chapitro Substantival Suffixes pri la sufixi substantivala (me tradukas del Angla ad Ido):
“[...] En altra kazi Ido chanjis l’Esperantala -io ad -iono: naciono, profesiono, prepoziciono, ma sen kohero: religio, ambicio.”
Nu, ica selekti povas semblar nekoheranta, tamen en realeso oli ne esas hazardala, ma obedias la principo di la derivuri: naciono, profesiono e prepoziciono esas plu naturala kam nacio, profesio e prepozicio di Esperanto, ed oli povis esar chanjata, nam la posibla derivuri permisas lo ed anke esas naturala, exemple nacionala, profesionala. Kontree, de religio ed ambicio on obtenas le naturala religioza ed ambicioza, vice religionoza ed ambicionoza, ne-konvenanta. Otto Jespersen semblas ne egardir ica principo, adminime ca-kaze, nam il adoptis la vorto religione por Novial.

Nu, on darfas dicar ke Ido esas la maxim bona e facila linguo internaciona pro ke ol esas l’unika linguo qua respektas ica omna principi.

Amikale,

Tiberio